ام البنین؛ دوستدار و شیفته اهل بیت علیهم السلام

ام البنین؛ دوستدار و شیفته اهل بیت علیهم السلام

ام‌البنین.

فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ البَنین، از همسران امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیهما‌السلام و از شخصیت‌های محترم در نزد شیعیان است. او مادر حضرت عباس، عبدالله، جعفر و عثمان است که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند.از آنجا که او مادر چهار پسر بود، به‌ ام‌البنین مشهور شد.

پس از واقعه کربلا، ام البنین برای امام حسین علیه‌السلام و فرزندانش سوگواری می‌کرد به طوری که دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام نیز با او همنوا می‌شدند. مدفن ام البنین در قبرستان بقیع است .

نسب و درگذشت

پدر ام البنین حِزام بن خالد با حرام بن خالد از قبیله بنی کلاب (موسوعه بطل العلقمی، ج۱، ص۱۰۰؛ خصائص العباسیه، ص۶۳) و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است. (عمدة الطالب،‌ ص۳۵۶)

از تاریخ وفات ام البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. معروف است که او در ۱۳جمادی‌الثانی ۶۴ق از دنیا رفته و پیکر او دربقیع مدفون است(چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ج۲، ص۷۶). برخی نیز وفات او را در ۱۸ جمادی الثانی ۶۴ق دانسته‌اند (أم البنين سيرتها وكراماتها، ص۱۶۹-۱۷۰). برخی نیز مدعی شده‌اند که برای زنده بودن ام البنین بعد از جریان کربلا هیچ دلیل مستندی وجود ندارد و همه دلایل ارائه شده قابل مناقشه‌ می‌باشند. (المقرم، مقتل الحسين(ع)، ص ۳۵۵ - ۳۵۷)

ازدواج با حضرت علی علیه‌السلام

پس از شهادت حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها، امام علی علیه‌السلام با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی عرب شهره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد و عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد و علی علیه‌السلام با او ازدواج کرد(عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷). در مورد زمان ازدواج امام علی علیه‌السلام با ام البنین اختلاف وجود دارد و در واقع تاریخ دقیقی در این مورد مطرح نشده است (موسوعه العلامه الاوردبادی، ج۷، ص۴۵-۵۱؛ ماه بی غروب، ص ۲۹). همچنین در مورد اینکه او بعد از حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها همسر دوم یا سوم امام بوده است اختلاف وجود دارد (سقای کربلا، ص۸۳). اما در خصوص اینکه او قبل از ازدواج با حضرت علی علیه‌السلام و بعد از ازدواج با ایشان با شخص دیگری ازدواج نکرده است اختلافی وجود ندارد. (موسوعه العلامه الاوردبادی، ج۷، ص۴۷-۴۹)

برخی نقل‌های تاریخی وجود دارد که امام بعد از حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها به سفارش ایشان با امامه نوه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و دختر زینب ازدواج کرد و برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق علیه‌السلام معتقدند که ام البنین اولین همسر امام بعد از حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها بوده است (خصائص العباسیه، ص۶۵). برخی معتقدند بر اساس اینکه اولین فرزند ام البنین در سال ۲۶ ق به دنیا آمده است ازدواج امام علی علیه‌السلام با ام البنین قطعا قبل از سال ۲۳ هجری بوده است، اما برخی دیگر سال ازدواج آنها ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که بین ازدواج آنها و تولد عباس علیه‌السلام بزرگترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است. (ماه بی غروب، ص ۳۱؛ سقای کربلا، ص ۸۹)

روایت شده پس از چندی که از ازدواج فاطمه بنت حزام با حضرت علی می‌گذشت به امام علی علیه‌السلام پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین علیهما‌السلام با شنیدن نام فاطمه سلام‌الله‌علیها به یاد مادرشان نیافتند. از این رو امام علی علیه‌السلام او را ام‌البنین [مادر پسران] نامید. (چهره درخشان قمر بنی‌هاشم،‌ ج۱، ص۶۹)

ثمرۀ این ازدواج ۴ پسر به نام‌های عباس علیه‌السلام ، عبدالله، جعفر و عثمان بود. هر چهار فرزند ام البنین در کربلا در رکاب امام حسین علیه‌السلام به شهادت رسیدند. (مقاتل الطالبیین، ص۸۲ -۸۴؛ عمدة الطالب، ص۳۵۶؛ اعلام النساء، ص۴۹۶)

ام البنین بعد از واقعه کربلا

ام البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد، شخصی خبر شهادت فرزندانش را به او داد؛ اما او گفت: از حسین علیه‌السلام برایم بگویید. ام البنین وقتی خبر شهادت چهار فرزندش و امام حسین علیه‌السلام را شنید، گفت:‌ ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند. این سخنِ او را دلیل دلدادگی عمیق او به اهل بیت و امام حسین علیهم‌السلام دانسته‌اند. (اعلام النساء، ص۴۹۶-۴۹۷؛ ریاحین الشریعه، ج۳، ص۲۹۳؛ العباس، ص۱۸)

آورده‌اند که حضرت زینب سلام‌الله‌علیها پس از ورود به مدینه به دیدار ام‌البنین رفت و شهادت فرزندانش را به او تعزیت گفت. (قمر بنی‌هاشم، ص۱۶)

سوگواری ام البنین برای فرزندان

ام البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد ایشان جمع می‌شدند و با او در گریستن همنوا می‌شدند. حتی گفته‌اند مروان بن حکم نیز با آنان همراه می‌شد. (مقاتل الطالبیین، ص۸۵)

ام البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند (اعلام النساء، ص۴۹۶-۴۹۷). که در رثای حضرت عباس علیه‌السلام این اشعار را سروده بود و می‌خواند:

یا من رَاَی العباس کرّ

علی جماهیر النقد

و وراه من ابـنـاء حیدر

کل لیث ذی لبد

انبئت اَنّ ابنی اصیب

براسه مقطوع ید

ویلی علی شبلی اما

ل براسه ضرب العمد

لو کان سیفک فی ید

یک لما دنا منه احد

(ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱)

ای کسی که عباس را دیدی که بر دشمن حمله می‌کرد و فرزندان حضرت علی علیه‌السلام پشت سر او بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد. (ریاحین الشریعه،  ج۳، ص۲۹۴)

جایگاه ام البنین نزد شیعیان

عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام‌البنین به اهل بیت به‌ویژه امام حسین علیه‌السلام را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند (العباس علیه‌السلام، ص۱۸). به گفته شهید ثانی و مقرم ام‌البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند(ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ص۷؛ قمر بنی هاشم، ص۱۸). باقر شریف قرشی نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام‌البنین دیده نشده که نسبت به فرزندان هووی خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد. (العباس بن علی، ص۲۸)

سید محمود حسینی شاهرودی (متوفی ۱۳۹۴ق) گفته است من در مشکلات، برای ام‌البنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم. (چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس علیه‌السلام، ج۱، ص۴۶۴)

منابع

ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.

اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م.

الاوردبادی، شیخ محمد علی الغروی، موسوعه العلامه الاوردبادی، تحقیق السید محمد آل المجدد الشیرازی، کربلا، دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.

حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، تهران، ۱۴۱۱ق.

دُخَیّل، علی محمد علی، العباس بن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، بیروت، مؤسسة اهل البیت، ۱۴۰۱ق.

ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۶ش.

ربانی خلخالی، علی، ستاره درخشان مدینه؛ حضرت ام البنین(س) همسر باوفای امیر المومنین (ع)، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۸ش.

زجاجی کاشانی، مجید، سقای کربلا، تهران، نشر سبحان، ۱۳۷۹ش.

الزهيري، داود بن عبد الله بن أبي الكرام الجعفري، السيدة أم البنين (ع) سيرتها - كراماتها، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط۱، ۲۰۰۶م.

شبر، جواد، أدب الطف أو شعراء الحسین علیه‌السلام من القرن الأول الهجری حتی القرن الرابع عشر، بیروت، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق.

شریف القرشی، باقر، العباس بن علی، ترجمه سید حسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶ش.

کلباسی نجفی، محمد ابراهیم، خصائص العباسیه، تحقیق و ترجمه محمد اسکندری، تهران، انتشارات صیام، ۱۳۸۷ش.

محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، تهران، ۱۳۶۴ش.

محمودی، عباسعلی، ماه بی غروب؛ زندگی‌نامه اوالفضل العباس، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.

الموسوی المقرم، عبد الرزاق، مقتل الحسين (ع) أو حديث كربلاء، بیروت، انتشارات مؤسسة الخرسان للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.

الموسوی المقرم، عبدالرزاق، قمر بنی هاشم، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.