عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم حسنی

چکیده

عبدالعظیم حسنی (۱۷۳-۲۵۲ ق) مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از عالمان سادات حسنی و از راویان حدیث است که نسب ایشان با چهار واسطه به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد. او را مردی با تقوا، معروف به امانت داری، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به اصول دین شیعه و محدث دانسته‌اند. شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان جامع اخبار عبدالعظیم گردآوری کرده است.

عبدالعظیم حسنی، امام رضا علیه‌السلام و امام جواد علیه‌السلام را درک کرد. نقل است که ایمان خویش را بر امام هادی علیه‌السلام عرضه داشت و در زمان ایشات وفات کرد. حرم حضرت عبدالعظیم واقع در شهر ری، زیارتگاه شیعیان است. در برخی روایات ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین علیه‌السلام دانسته شده است.

ولادت و نسب

1.        عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به عبدالعظیم حسنی، شاه عبدالعظیم و سیدالکریم، در پنج شنبه [۴ ربیع‌الثانی] سال ۱۷۳ق، در زمان حکومت هارون الرشید، در مدینه (درباره محل ولادت وی اختلاف است) متولد شد (الذریعه، دار الاضواء، ج۷، ص۱۶۹؛ بر آستان کرامت، ص۵). پدرش عبدالله بن علی قافه و مادرش دختر اسماعیل بن ابراهیم بوده که به «هیفاء» موسوم است (عمده الطالب، ۱۳۸۰ش، ص۹۴). نسب وی به امام مجتبی علیه‌السلام می‌رسد.

نجاشی از عالمان شیعی می‌گوید: پس از رحلت وی به هنگام غسل، رقعه‌ای در لباسش یافت شد که نسب وی در آن بدین صورت نوشته بود:

من ابوالقاسم فرزند عبدالله، فرزند علی، فرزند حسن، فرزند زید، فرزند حسن بن علی بن ابی طالب هستم. (رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۴۸)

محقق میرداماد نیز درباره وی می‌نویسد:

او (عبدالعظیم) دارای نسب روشن و شرافت آشکار است. (الرواشح السماویة، ۱۴۲۲ق، ص۸۶)

همسر و فرزندان

همسر عبدالعظیم، دختر عمویش، خدیجه، دختر قاسم بن حسن امیر، مکنّی به ابومحمد بود، عبدالعظیم از او صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام سَلَمِه شد . (جنه النعیم، ج۳، ص۳۹۰؛ عمده الطالب، ص۹۴)

شیخ عباس قمی در وصف محمد می‌گوید:

مردی بزرگوار بود و به مقام زهد و عبادت شهرت داشت. (منتهی الآمال، ج۱، ص۵۸۵)

مصاحبت با ائمه(ع)

عبدالعظیم محضر چند امام را درک کرده است. آقا بزرگ تهرانی نقل می‌کند:

عبدالعظیم حسنی، امام رضا علیه‌السلام و امام جواد علیه‌السلام را درک کرده و ایمان خویش را بر امام هادی علیه‌السلام عرضه داشته و در زمان ایشان وفات کرد. (الذریعه، ج۷، ص۱۹۰)

اما آیت الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا علیه‌السلام را رد می‌کند. (معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۵۳)

شیخ طوسی در کتاب رجالی خویش، وی را در زمره اصحاب امام عسکری علیه‌السلام نام می‌برد (رجال طوسی، ص۴۰۱)؛ عزیزالله عطاردی نیز تصریح می‌کند با توجه به حالات عبدالعظیم حسنی و تحقیق در روایات وی، می‌توان دریافت که او امام کاظم علیه‌السلام ، امام رضا علیه‌السلام ، امام جواد علیه‌السلام و امام هادی علیه‌السلام را درک کرده است. (عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده، ص۳۷)

گفته‌اند عبدالعظیم هرگاه وارد مجلس امام جواد علیه‌السلام یا امام هادی علیه‌السلام می‌شد، با کمال ادب و خضوع و غایت حیا و تواضع، در حالی که دست‌های خود را از ردا بیرون آورده بود، به محضر آن امامان سلام عرض می‌کرد و امام پس از جواب سلام، او را نزدیک خود می‌خواند و در کنار خویش می‌نشاند؛ به حدّی که زانوی او به زانوی امام می‌چسبید و امام، کاملا از احوال او سؤال می‌کرد و این برخورد موجب حسرت و غبطه دیگران می‌شد. (زندگانی حضرت عبدالعظیم(ع)، ص۳۰)

زندگی در دوران سرکوب شیعیان

دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس بود. عبدالعظیم نیز همچون پدرانش سالها تحت تعقیب بود، او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست روش تقیه را در پیش گرفته و عقیده و مرام خود را پنهان می‌داشت، ولی با این حال مورد غضب متوکل و معتز بود. (بر آستان کرامت، ص۷)

هجرت به ری

بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی علیه‌السلام از سامرا به ری - که از پایگاه‌های مهم عباسیان بود - هجرت کرد؛ برخی هم نقل کرده‌اند به قصد زیارت قبر علی بن موسی الرضا علیه‌السلام به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة بن موسی بن جعفر علیه‌السلام توقف کرد و در آن جا مخفی شد. (جنه النعیم، ج۴، ص۱۳۱)

نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی ماجرا را این گونه روایت می‌کند: عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه مردی از شیعیان در محله «سکة الموالی» ساکن شد، او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت. روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که می‌گفت:

این قبر مردی از فرزندان موسی بن جعفر علیه‌السلام است. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند. (رجال نجاشی، ص۲۴۸)

رحلت عبدالعظیم

رحلت عبدالعظیم حسنی در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ (هـ.ق) در زمان امام هادی علیه‌السلام بوده است (الذریعه، ج۷، ص۲۹۰)، آنچه درباره چگونگی رحلت عبدالعظیم حسنی آمده، دو قول مرگ طبیعی و شهادت را روایت کرده‌ است. نجاشی نقل می‌کند:

عبدالعظیم بیمار شد و از دنیا رفت. (رجال نجاشی، ص۲۴۸)

شیخ طوسی نیز می‌گوید:

عبدالعظیم در ری وفات یافت و قبر او در آنجاست. (الفهرست، ص۱۹۳)

در مقابل، روایتی نیز هست که قائل به زنده به گور کردن و شهادت عبدالعظیم شده است؛ طریحی می‌نویسد:

از اولاد ابوطالب، کسی که در ری زنده مدفون شد عبدالعظیم حسنی است. (المنتخب، ص۸)

ولی واعظ کجوری در این باره تصریح می‌کند:

در کتاب رجال و انساب، از احوال حضرت عبدالعظیم تفحص نمودم و از شهادت آن جناب خبری صحیح و موثق نیافتم. (جنه النعیم، ج۵، ص۳۶۰)

مدفن و ثواب زیارت عبدالعظیم

بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید:

فردا یکی از اولاد من در باغ سیب در منزل عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد.

وی آن باغ را خرید و وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند (خاتمه مستدرک، ج۴، ۴۰۵)، به همین علت، آرامگاه وی به «مسجد شجره» یا «مزار نزدیک درخت» معروف است. (عمده الطالب، ص۹۴؛ بر آستان کرامت، ص۱۲)

شیخ صدوق در باب زیارت مرقد وی، روایتی را نقل می‌کند که فردی از اهالی ری بر امام علی النقی علیه‌السلام وارد شد و گفت:

به زیارت حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام مشرف شدم. امام علیه‌السلام فرمود: ثواب زیارت قبر عبدالعظیم که نزد شماست مانند کسی است که قبر حسین بن علی علیه‌السلام را زیارت کرده است. (ثواب الاعمال، ص۹۹)

تشکیک در تاریخ تولد و وفات

آیت الله رضا استادی در مجله نور علم معتقد است که قدیمی‌ترین منبعی که تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم حسنی را ذکر کرده کتاب نور الآفاق نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (م۱۳۵۵ق) است. استادی با کنار هم گذاشتن مطالب متعددی از این کتاب نتیجه می‌گیرد بسیاری از گفته‌های او فاقد استناد و بلکه ساختگی است. یکی از همین سخنان ساختگی، تاریخ تولد و وفات حضرت عبدالعظیم حسنی است که از کتاب او به چند کتاب دیگر نیز راه‌ یافته است (مجله نور علم شماره ۵۰ و ۵۱، ص ۲۹۷ - ۳۰۱). چند سال بعد از انتشار مقاله استادی، رسول جعفریان پژوهش‌گر تاریخ اسلام خلاصه‌ای از تحقیقات استادی را منتشر کرد. (انتقادهای رسول جعفریان درباره دو تاریخ ساختگی)

فضائل و مقامات

علامه حلی در شرح حال وی، او را عالمی پرهیزکار معرفی می‌کند (خلاصه الاقوال، ص۲۲۶)، محدث نوری درباره فضائل عبدالعظیم حسنی از رساله صاحب بن عباد نقل می‌کند: او مردی با ورع، پارسا، معروف به امانت، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به توحید و عدل و دارای احادیث بسیار بود (خاتمه مستدرک، ج۴، ص۴۰۴)؛ تقوا پیشگی و درستکاری عبدالعظیم حسنی باعث بلندی جایگاه و مقام وی نزد ائمه اطهار بود. (بر آستان کرامت، ص۹)

در بیان امام معصوم(ع)

امام هادی علیه‌السلام در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشته، او را تصدیق می‌کند. امام هادی علیه‌السلام وی را این گونه خطاب می‌کند:

یا اباالقاسم! تو به حق ولی ما هستی... تو همان دینی را که پسندیده خداست، از ما گرفته‌ای... خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند. (امالی (صدوق)، ص۴۱۹ ـ ۴۲۰؛ روضه الواعظین، ص۳۱ ـ ۳۲)

این گفتگو میان امام و عبدالعظیم به «حدیث عرض دین» مشهور است.

مقام علمی

ابو تراب رویانی می‌گوید: شنیدم که ابو حماد رازی می‌گفت در سامرا بر امام هادی علیه‌السلام وارد شدم و از بعضی مسائل حلال و حرام پرسیدم. چون قصد وداع داشتم حضرت فرمود:

چنانچه در امور دینی در [تشخیص] حلال و حرام، مسئله‌ای بر تو دشوار شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی سؤال کن و سلام مرا به او برسان. (مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۳۲۱)

روایات عبدالعظیم

در کتب حدیثی و متون روایی، بیش از صد روایت از عبدالعظیم حسنی آمده است. صاحب بن عباد می‌گوید: وی کثرت روایت و حدیث دارد و از امام جواد علیه‌السلام و امام هادی علیه‌السلام روایت می‌کند. (مسند الامام الجواد علیه‌السلام، ص۳۰۲)

از وی کتاب‌هایی در دست است؛ مانند کتاب «خُطَب امیرالمؤمنین‌« (رجال نجاشی، ص۲۴۷)و کتاب «یوم و لیله» (الذریعه، ج۷، ص۱۹۰) که ظاهرا اعمالی است که بر حسب اخبار ائمه اطهار علیه‌السلام با اذکار خاصه روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در تمام روز و شب از مستحبات و واجبات به جا آورد (جنه النعیم، ج۵، ص۱۸۲)، از وی کتابی با عنوان «روایات عبدالعظیم حسنی‌« نیز شهرت دارد. (خاتمه مستدرک، ج۴، ص۴۰۴)

عده‌ای از بزرگان شیعه احادیثی را از عبدالعظیم حسنی روایت کرده‌اند و شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم‌» گردآوری کرده است ( الهدایه، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۴. (مقدمه)) شمار احادیثی که وی بی‌واسطه از امامان علیه‌السلام نقل می‌کند، دو روایت از امام رضا علیه‌السلام، ۲۶ روایت از امام جواد علیه‌السلام و ۹ روایت از امام هادی علیه‌السلام است و روایات با واسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.

آثار درباره عبدالعظیم

در خرداد سال ۱۳۹۲ش، برای معرفی شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام کنگره بزرگداشتی در تالار شیخ صدوق واقع در حرم وی برگزار شد؛ مجموعه آثار این کنگره در ۲۹ جلد منتشر گردید که برخی از آن‎ها عبارتند از:

رسالة فی فضل سیدنا عبد العظیم الحسنی المدفون بالری، نوشته صاحب بن عباد.

أخبار عبد العظیم بن عبد الله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب(ع)، نوشته شیخ الصدوق، و در الذریعة به نام "حیاة عبد العظیم الحسنی" ذکر کرد.

جنات النعیم فی أحوال سیدنا الشریف عبد العظیم، عربی، نوشته ملا اسماعیل کزازی اراکی متوفای سال ۱۲۳۶ق.

روح و ریحان، یا جنة النعیم والعیش السلیم فی أحوال السید الکریم والمحدث العلیم عبد العظیم الحسنی (علیه‌السلام)، فارسی، نوشته الحاج الشیخ باقر کجوری مازندرانی متوفای سال ۱۲۵۵ق.

التذکرة العظیمیة، عربی، نوشته الحاج الشیخ محمد إبراهیم الکلباسی متوفای سال ۱۳۶۲ق.

الخصایص العظیمیة فی أحوال السید أبی القاسم عبد العظیم بن عبد الله الحسنی(ع)، نوشته شیخ جواد شاه عبدالعظیمی متوفای سال ۱۳۵۵ق.

عبد العظیم الحسنی حیاته ومسنده،

مسند حضرت عبد العظیم حسنی، فارسی، نوشته عزیز الله عطاردی قوچانی، متوفای ۳ مرداد ۱۳۹۲.

آشنائی با حضرت عبد العظیم حسنی علیه‌السلام ومصادر شرح حال او، نوشته رضا استادی.

بررسی کلی روایات حضرت عبد العظیم حسنی(ع)، نوشته محمد کاظم رحمان ستایش.

شناخت نامه حضرت عبد العظیم حسنی وشهر ری، نوشته سید محمد حسین حکیم و علی أکبر زمانی نژاد.

مجموعة مقالات کنگره حضرت عبد العظیم حسنی(ع).

همچنین:

حکمت نامه حضرت عبد العظیم الحسنی(ع)، فارسی، نوشته محمد محمدی ری‎شهری.

عبدالعظیم الحسنی العالم الفقیه والمحدّث المؤتمن، سیرته ومسنده، عربی، نوشته أحمد بن حسین العبیدان.

منابع

ابن عنبه، جمال الدین، عمده الطالب فی انساب آل ابیطالب، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۰ش.

بر آستان کرامت (زیارتنامه و زندگینامه حضرت عبدالعظیم و امامزادگان مجاور)، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.

تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت،‌ دار الاضواء، بی تا.

حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تحقیق جواد قیومی، بی‌جا، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.

صدوق، محمد بن علی، الامالی، قم، مؤسسه البعثه، ۱۴۱۷ق.

صدوق، محمد بن علی، الهدایه، قم، مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.

صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۸ش.

طریحی، فخرالدین، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب، نجف، بی‌نا، ۱۳۶۹ق.

طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، بی‌جا، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.

عطاردی، عزیزالله، عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۳ش.

عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد(ع)، مشهد، آستان قدس رضوی، بی‌تا.

قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.

میرداماد، محمدباقر بن محمد، الرواشح السماویه، تحقیق نعمت الله جلیلی، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق. ۱۳۸۰ش.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.

نوری، میرزا حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.

نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت، ۱۴۰۸ق.

نیشابوری، محمد بن الفتال، روضه الواعظین، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.

واعظ کجوری، محمد باقر بن اسماعیل، روح و ریحان یا جنه النعیم و العیش السلیم فی احوال السید عبدالعظیم الحسنی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۲ش.